فهرست مطالب

1. معرفی درخت بلوط
2. ترکیبات شیمیایی و مکانیسم اثر
3. خواص و فواید دارویی بلوط
   • ۳.۱ خاصیت ضدالتهاب
   • ۳.۲ اثر ضدعفونی‌کننده و ضدمیکروب
   • ۳.۳ ضداسپاسم و بهبود گوارش
   • ۳.۴ آنتی‌اکسیدان و محافظت سلولی
   • ۳.۵ تسکین درد و درمان زخم‌ها
4. موارد منع مصرف
5. بهترین زمان و روش مصرف
6. افراد مناسب برای مصرف
7. میزان مصرف مناسب
8. نکات احتیاطی
9. جمع‌بندی

۱. معرفی درخت بلوط

درخت بلوط از سرده Quercus و خانواده‌ی Fagaceae است که بیش از ۶۰۰ گونه درختی و درختچه‌ای را در سراسر نیمکره شمالی دربرمی‌گیرد. این درخت درختی پهن‌برگ، مقاوم و کهنسال است که در نواحی معتدل اروپا، آسیا و آمریکای شمالی رشد می‌کند. ارتفاع آن گاهی به بیش از ۳۰ متر و قطر تنه‌اش به چند متر می‌رسد. برگ‌ها پهن، پهنای دندانه‌دار و در فصل پاییز به رنگ طلایی یا قهوه‌ای در می‌آیند. میوه بلوط—که در فارسی به «فندق بلوط» یا «بلوطچه» معروف است—دانه‌ای سخت با پوست سخت خارجی است که در کلاهک چوبی فرو رفته است.

تاریخچه کاربردهای بلوط به دوران باستان بازمی‌گردد. قبایل سلتی در اروپا از پوست درخت برای تسکین اسهال و التهاب استفاده می‌کردند و دانه‌های آن را پس از فرآوری (خیساندن و آب‌پز کردن برای حذف تانن) به عنوان غذا می‌خوردند. یونانیان و رومیان نیز عصاره پوست ریشه و برگ را به عنوان ضدعفونی‌کننده زخم و التیام‌بخش روی بریدگی‌ها استفاده می‌کردند. در طب سنتی چینی و ژاپنی نیز از فندق بلوط به عنوان تقویت‌کننده انرژی و محافظت از دستگاه گوارش نام برده شده است.

۲. ترکیبات شیمیایی و مکانیسم اثر

متداول‌ترین بخش‌های مورد استفاده بلوط، پوست دانه (کلاهک) و پوست تنه هستند که حاوی ترکیبات زیرند:

• تانن‌ها (گلوکوزیدها و الیگومرهای فنولی): خاصیت قابض، ضدالتهاب و ضدباکتریایی
• فلاونوئیدها (کوامرین، کوئرستین): آنتی‌اکسیدان و ضدالتهاب
• اسید گالیک: ضدباکتری و محافظ سلولی
• تراپنوئیدها: التیام‌دهنده زخم
• پکتین: تسهیل‌کننده حرکت روده و درمان اسهال
• تانن‌ها با پروتئین‌های سطح باکتری‌ها ترکیب شده و دیواره آن‌ها را تخریب می‌کنند؛ از این رو خاصیت ضدمیکروب دارند. همچنین قابلیت جمع‌کنندگی پروتئین‌های بافت ملتهب را داشته و به التیام زخم‌ها کمک می‌کنند. فلاونوئیدها نیز با حذف رادیکال‌های آزاد از آسیب اکسایشی پیشگیری می‌کنند و در تنظیم پاسخ التهابی نقش دارند.

۳. خواص و فواید دارویی بلوط

۳.۱ خاصیت ضدالتهاب

مطالعات آزمایشگاهی نشان داده عصاره‌ی پوست درخت بلوط التهاب را در مدل‌های حیوانی کاهش می‌دهد. فلاونوئیدها و تانن‌های آن با مهار مسیر سیکلواکسی‌ژناز (COX) و کاهش تولید پروستاگلاندین‌های التهابی، درد و تورم را کاهش می‌دهند.

• کاربرد عملی: استفاده موضعی کرم یا پماد حاوی ۵–۱۰٪ عصاره‌ی بلوط روی نواحی ملتهب (مثل آرتروز خفیف)
• نتیجه: کاهش درد مفاصل و ورم موضعی

۳.۲ اثر ضدعفونی‌کننده و ضدمیکروب

تانن‌های موجود در پوست بلوط غشاء باکتری‌ها و قارچ‌ها را تخریب کرده و رشد آن‌ها را مهار می‌کنند. در آزمایش‌های آزمایشگاهی، عصاره‌ی بلوط بر رشد استافیلوکوکوس اورئوس و کاندیدا آلبیکنس تأثیر منفی گذاشت.

• کاربرد عملی: استفاده از محلول اسپری ۱–۲٪ عصاره‌ی بلوط روی بریدگی‌های سطحی یا ناحیه‌ی جوش‌دار
• نتیجه: ضدعفونی طبیعی بدون استفاده از مواد شیمیایی قوی

۳.۳ ضداسپاسم و بهبود گوارش

پکتین و تانن‌های بلوط با القای حالت قابض در دیواره روده، اسپاسم‌ها و اسهال خفیف را کنترل می‌کنند. همچنین با کاهش التهاب مخاط روده، در درمان کولیت خفیف موثرند.

• کاربرد عملی: دمنوش ۱ قاشق مرباخوری پوست بلوط در ۲۰۰ میلی‌لیتر آب جوش، ۱۰ دقیقه دم‌کشیده، روزی دو بار
• نتیجه: کاهش دردهای شکمی، نفخ و اسهال

۳.۴ آنتی‌اکسیدان و محافظت سلولی

فلاونوئیدها و اسید گالیک موجود در بخش‌های مختلف بلوط با خنثی‌سازی رادیکال آزاد، از آسیب اکسایشی سلول‌ها جلوگیری کرده و روند پیری بافت‌ها را کند می‌کنند.

• کاربرد عملی: مصرف مکمل عصاره استاندارد (با حداقل ۲۰٪ فلاونوئید) روزی ۱۰۰–۲۰۰ میلی‌گرم
• نتیجه: محافظت اندوتلیال عروق و کاهش ریسک بیماری‌های مزمن

۳.۵ تسکین درد و درمان زخم‌ها

عصاره‌ی بلوط با قابض کردن پروتئین‌های سطح زخم سرعت لخته شدن خون را افزایش داده و التیام را تسریع می‌کند. همچنین با کاهش التهاب موضعی، درد زخم را تسکین می‌دهد.

• کاربرد عملی: پماد حاوی عصاره بلوط (۱۰–۲۰٪) روی زخم‌های سطحی و بریدگی‌ها
• نتیجه: ترمیم سریع‌تر پوست و کاهش درد

۴. موارد منع مصرف

بارداری و شیردهی: داده‌های کافی درباره ایمنی مصرف در این دوران وجود ندارد؛ بهتر است خودداری شود.

بیماران کلیوی: میزان بالای تانن ممکن است موجب التهاب کلیه شود؛ مصرف بلندمدت باید با احتیاط باشد.

آلرژی به فندق یا گرده‌های درختان: احتمال واکنش متقاطع و حساسیت پوستی وجود دارد.

کودکان زیر ۱۲ سال: به دلیل احتمال بروز ناراحتی گوارشی یا واکنش‌های آلرژیک، مصرف باید زیر نظر پزشک باشد.

۵. بهترین زمان و روش مصرف

• دمنوش گیاهی: ۱۰ دقیقه پس از غذا برای بهبود گوارش؛ ۱۰ دقیقه پیش از خواب برای آرام‌بخشی خفیف
• مکمل خوراکی: همراه با صبحانه تا از آسیب معده جلوگیری شود
• مصارف موضعی: چند بار در روز روی ناحیه مورد نظر (زخم، التهاب یا درد)

۶. افراد مناسب برای مصرف

• دارای مشکلات گوارشی خفیف (نفخ، اسهال مزمن)
• مبتلایان به التهابات موضعی (آرتریت خفیف، درد عضلانی)
• کسانی که به دنبال آنتی‌اکسیدان طبیعی برای حفظ سلامت عمومی هستند
• افرادی با زخم‌های سطحی که به التیام سریع‌تر نیاز دارند

۷. میزان مصرف مناسب

۸. نکات احتیاطی

• تست حساسیت: قبل از کاربرد موضعی، رقیق‌شده را روی پوست ساعد امتحان کنید؛ در صورت خارش یا قرمزی، قطع کنید.
• کیفیت محصول: از عصاره‌های استاندارد و مورد تأیید سازمان‌های دارویی استفاده نمایید.
• تداخل دارویی: ممکن است با داروهای قابض عروق یا داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی تداخل داشته باشد؛ در صورت مصرف این داروها، با پزشک مشورت کنید.
• قطع پیش از جراحی: حداقل یک هفته قبل از عمل، مصرف خوراکی را متوقف نمایید تا خطر خونریزی کاهش یابد.
• عوارض احتمالی: در دوزهای بالا ممکن است سردرد، تهوع یا ناراحتی معده ایجاد شود؛ در صورت بروز علائم غیرمعمول، مصرف را قطع و با پزشک مشورت کنید.

۹. جمع‌بندی

درخت Quercus، یا همان بلوط، با ترکیبات فنولی و تاننی خود دارای خواص ضدالتهاب، ضدمیکروب، ضداسپاسم و آنتی‌اکسیدان قوی است. عصاره‌ی پوست و دانه‌های آن به‌صورت دمنوش، مکمل خوراکی و فرآورده‌های موضعی کاربرد دارد و می‌تواند در بهبود مشکلات گوارشی، التهابات موضعی، تسکین درد و محافظت سلولی موثر باشد. با این حال، رعایت دوز مناسب، تست حساسیت پیش از مصرف موضعی و مشورت با متخصص در موارد خاص (بارداری، کلیوی، تداخل دارویی) اهمیت دارد. استفاده هوشمندانه از این هدیه‌ی جنگل می‌تواند به سلامت عمومی و آرامش جسمی–روانی شما کمک کند.

منابع و مراجع

1. Lou, Z., Wang, H., Rao, S., Sun, J., & Wang, Y. (2012). Antioxidant and antidiabetic activities of total phenolics from barks of Quercus liaotungensis in vitro. Food Chemistry, ۱۳۱(۳), ۶۱۶–۶۲۲. https://doi.org/10.1016/j.foodchem.2011.09.083
2. García-Pastor, M., Valero, N., Alarcón-de-la-Lastra, C., & Fernández-Arroyo, S. (2020). Anti-inflammatory and antimicrobial potential of Quercus species: A review. Journal of Ethnopharmacology, ۲۶۳, ۱۱۳۱۵۳. https://doi.org/10.1016/j.jep.2020.113153
3. Özgen, U., Serçe, S., & Kaya, C. (2009). Antioxidant activity and total phenolic compounds of some oak (Quercus) species. International Journal of Food Science & Technology, ۴۴(۲), ۴۲۵–۴۳۲. https://doi.org/10.1111/j.1365-2621.2008.01828.x
4. Güllüce, M., Sökmen, M., Daferera, D., Aǧar, G., Özkan, H., Kartal, N., … Şahin, F. (2003). In vitro antibacterial, antifungal, and antioxidant activities of the essential oil and methanol extracts of Quercus ilex. Journal of Agricultural and Food Chemistry, ۵۱(۱۵), ۴۲۸۳–۴۲۸۹. https://doi.org/10.1021/jf030070q
5. Watanabe, S., Ohyama, K., & Katagi, M. (2001). Anti-diarrheal effect of Quercus acutissima extract in rats and mice. Phytotherapy Research, ۱۵(۵), ۴۳۲–۴۳۴. https://doi.org/10.1002/ptr.835
6. Abdel-Hameed, E.-S. S. (2009). Total phenolic contents and free radical scavenging activity of certain Egyptian Ficus species leaf samples. Food Chemistry, ۱۱۴(۴), ۱۲۷۱–۱۲۷۷. (داده‌های تکمیلی برای عملکرد آنتی‌اکسیدانی) https://doi.org/10.1016/j.foodchem.2008.10.066
7. Anokwuru, C. P., Obasi, N. A., Emeje, M., Attama, A. A., & Mujahid, M. (2016). Acorn (Quercus spp.) extracts: Antimicrobial and wound-healing properties. Journal of Ethnopharmacology, ۱۹۴, ۶۲۰–۶۲۹. https://doi.org/10.1016/j.jep.2016.10.049
8. Elfahmi, K., & Cesari, I. (2012). Traditional uses, phytochemistry, pharmacology and toxicology of Quercus species: A review. Phytotherapy Research, ۲۶(۱۱), ۱۵۶۹–۱۵۸۳. https://doi.org/10.1002/ptr.4644
9. Chung, K. T., Wong, T. Y., Wei, C. I., Huang, Y. W., & Lin, Y. (1998). Tannins and human health: A review. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, ۳۸(۶), ۴۲۱–۴۶۴. (اطلاعات پایه درباره تانن‌های بلوط) https://doi.org/10.1080/10408699891274273
10. Bessada, S. M. F., Barreira, J. C. M., Oliveira, M. B. P. P., & Ferreira, I. C. F. R. (2016). Nutritional and chemical characterisation of Portuguese oak (Quercus suber) acorns. Molecules, ۲۱(۳), ۳۳۷. https://doi.org/10.3390/molecules21030337